Ptan Bwen

Geopoeia
Jump to navigation Jump to search
En.gif

Ptan Bwen (  ; Zandisch voor 'nieuw schrift') is een schrift ontworpen in opdracht van de Hogeschool van Či ten behoeve van wetenschappelijk drukwerk. Het standaard Zandische schrift, Žan Bwen(en), wordt verticaal geschreven en is niet bruikbaar voor namen en termen in vreemde talen (en zelfs niet voor de aan het Zandisch verwante Kongtzoe dialecten). Ptan Bwen kan als een soort horizontaal Žan Bwen met een paar aanpassingen en aanvullingen beschouwd worden.


Ter illustratie, de eerste drie zinnen van De Zidra van Giyanadri in het Zandisch, Dravisch, Sekipa en Lon̥ in Ptan Bwen transliteratie:


                                     


                                      


                                        


                                     

achtergrond

Zandisch wordt normaal gesproken geschreven en gedrukt in Žan Bwen(en), een schrift dat evenals veel andere Ārdratische schriften van het Memarastische Hirama(en) schrift is afgeleid. Al die schriften zijn abugida's (d.w.z. elke letter heeft een inherente a-klinker die d.m.v. diakritische tekens in andere klinkers veranderd kan worden) hetgeen ze moeilijk toepasbaar maakt voor talen met medeklinkerclusters. (De Dravische versie van een Hirama-afgeleid schrift is om die reden feitelijk een soort abjad met diakritische tekens voor de klinkers geworden.) Žan Bwen wordt bovendien verticaal geschreven, hetgeen het moeilijk combineerbaar maakt met andere schriften. Consequentie hiervan is dat in wetenschappelijke teksten en andere teksten waarin buitenlandse woorden en namen voorkomen (zoals bijvoorbeeld officiële documenten van Šri Tʼaa Wē Nä Dhu) deze niet goed weergegeven kunnen worden. Buitenlandse namen en woorden in Žan Bwen schrijven is dikwijls onmogelijk en de enige andere optie, ze in hun eigen schrift of het Westerlingse schrift schrijven, impliceert dat die dan gekanteld in de tekst opgenomen moeten worden, en dat vereist niet alleen dat lezers meerdere schriften kunnen lezen, maar die bovendien kunnen lezen als ze 90 graden gedraaid worden.

Om deze problemen op te lossen heeft de Hogeschool van Či in 641 een werkgroep opgericht bestaande uit taalkundigen en drukkers met de opdracht een horizontale versie van Žan Bwen te ontwerpen, die bovendien voldoende flexibel is om alle andere belangrijke Ārdratische talen (i.i.g. die binnen de ŠTWND) te kunnen schrijven. Één van de eerste besluiten dat die werkgroep heeft genomen was dat dit nieuwe schrift alfabetisch zou worden. (Feitelijk is het Žan Bwen al een tussenvorm tussen abugida en alfabet, maar zelfs die tussenvorm is onvoldoende flexibel. De stap van Žan Bwen naar echt alfabet vereiste maar één verandering: toevoeging van een letter a.) Een tweede belangrijk besluit was dat alle letters toegewezen werden aan klankwaardes (zij het in de meeste gevallen met enige ruimte voor variatie).

De werkgroep publiceerde het resultaat, Pe Dzū Lu Kpʼǟ Ptān Žan Bwen (       ; Zandisch voor 'inter-talig horizontaal nieuw Žan Bwen'), in 643. Die officiële naam werd vrijwel onmiddellijk vervangen door Ptan Bwen (  ), 'nieuw schrift', en onder die naam werd het schrift geleidelijk bekender. Naast voornoemde twee besluiten speelde nog een aantal andere overwegingen een rol bij het ontwerpen van de uiteindelijke versie van Ptan Bwen. De belangrijkste daarvan was leesbaarheid. Žan Bwen heeft een groot aantal gespiegelde en daardoor dikwijls sterk op elkaar lijkende letters, maar er zijn ook andere gevallen van letters die voor lerende lezers verwarring opleveren. Om dit probleem op te lossen besloot de werkgroep een klein aantal letters niet op hun Žan Bwen vormen te baseren maar op andere verwante schriften. (Zie: herkomst van lettertekens. In sommige gevallen is er daarnaast voor gekozen om op andere wijzen het onderscheid tussen letters te vereenvoudigen. Bijvoorbeeld, in geval van en is de verticale middenlijn niet in het midden van de letter geplaatst, maar meer naar rechts of links. Als dat laatste niet het geval zou zijn zouden deze letters veel meer op elkaar lijken.

Sinds 644 wordt een groeiend deel van de publicaties van de Hogeschool van Či in Ptan Bwen gedrukt, maar de andere twee hogescholen in Ptah Nä gebruiken nog steeds Žan Bwen. De deelstaat Či heeft voorgesteld om het Ptan Bwen op niveau van de federatie Ptah Nä een officieel schrift voor het Zandisch te maken, maar vooralsnog hebben met name Sun en de conservatievere deelstaten zich daar fel tegen verzet. Sinds 651 bestaat er een meerderheid binnen de ŠTWND die Ptan Bwen het officiële schrift van die federatie wil maken, maar dit wordt totnogtoe door Ptah Nä geblokkeerd.

letters

Ptan Bwen is een alfabetisch schrift met 46 letters:

                                             

De eerste 38 daarvan zijn medeklinkers; de laatste 8 klinkers.

Er bestaat geen standaard transliteratie voor Ptan Bwen omdat het schrift bedoeld is om meerdere talen te (kunnen) schrijven). Hieronder worden de letters daarom geïdentificeerd aan de hand van hun standaard klankwaardes.

medeklinkers

labiaal labiaal-alveolaar dentaal / alveolaar post-alveol. / retroflex / alveolo-palat. palataal velaar guturaal velaar-labiaal glottaal
nasaal
stemloos plosief
stemhebbend plosief
stemloos affricaat
stemhebbend affricaat
stemloos fricatief * *
stemhebbend fricatief
approx. / flap / tap * *
lateraal approximant

Letters/fonemen gemarkeerd met * komen in twee verschillende cellen voor.

Ontbrekende fonemen kunnen zonodig geschreven worden door middel van toevoeging van diakritische tekens.

klinkers

ongerond voor midden, of gerond voor achter
gesloten
midden /  
open

Ontbrekende fonemen en meerklanken kunnen zonodig geschreven worden door middel van digrafen.

Er bestaan twee varianten van /e̞/: en . De eerste is standaard. De tweede wordt gebruikt na de meeste medeklinkers zonder rechter verticale lijn.

Indien een klinker niet volgt op een medeklinker (en evenmin de niet-initiële letter in een digraaf is), dan wordt de letter voorafgegaan door , behalve in geval van :

ongerond voor midden, of gerond voor achter
gesloten   
midden   
open 

speciale letters

Er bestaan twee speciale letters voor het Zandisch. Daarnaast is er een speciale letter voor de Kongtzoe talen voorgesteld, maar die laatste is (nog) niet officieel.

Zandisch nasaal finaal
Zandisch fricatief finaal
Kongtzoe genitief [ŋʲ]

diakritische tekens

Diakritische tekens worden hieronder gecombineerd met (p), (t͡p), of  (pɑ).

 enkele punt boven: aspiratie of breathy voice, of stemloze nasaal (Lon̥).
 enkele punt boven klinker: hoge toon (Zandisch), getrild (Lon̥), en andere toon-effecten.
 dubbele punt boven: dubbele aspiratie, pre-aspiratie, en andere (min of meer verwante) variaties.
  punt onder: palatalisatie of i̯-glide.
 haak boven: prenasalisatie.
  haak onder of kleine W: labialisatie of u̯-glide.
 R boven: rhotische aanzet (Zandisch).
  R onder of R rechts: ɹ-glide.

punctuatie en andere tekens

Punctuatietekens tussen twee maal  (pɑ):

  komma
  puntkomma, dubbele punt (niet officieel)
  punt

Ptan Bwen kent geen cijfertekens, maar gebruikt de Westerse cijfers.

toepassing per taal

Ptan Bwen is bedoeld voor de Zandische taal aangevuld met leenwoorden en (plaats- en persoons-) namen uit andere talen (met name Westerlings, Dravisch en Lon̥). Voor het Zandisch zelf zijn derhalve weinig aanpassingen nodig. Aanpassingen voor andere talen betreffen meestal specifieke combinaties van een medeklinker en een diakritisch teken (meestal dubbele punt boven) en klinker-digrafen. In alle toepassingen volgt het Ptan Bwen uitspraak in plaats van spelling.

De meest voorkomende klinker-digrafen zijn de combinaties van een midden klinker met een gesloten klinker. In geval van zulke toevoegingen veranderen de midden klinkers in midden-open en staan die digrafen voor midden-gesloten. Daarnaast komen in het Westerlings en sommige andere talen meerklanken voor bestaande uit [ɑ] plus een gesloten klinker. Deze aanpassingen en combinaties in tabel:

ongerond voor midden, of gerond voor achter
midden-gesloten  /    
midden-open /  
ɑ-meerklank   

Het Zandisch is de enige taal waarvoor alle (standaard) beschikbare letters (en diakritische tekens) gebruikt worden. Voor de meeste andere talen zijn (soms zelfs veel) letters overbodig omdat die klanken niet voorkomen.

Hieronder wordt ter illustratie de Ptan Bwen transliteratie van de vertaling van de eerste drie zinnen van De Zidra van Giyanadri in betreffende taal gegeven.

Zandisch

De enige afwijkende fonemen in het Zandisch (d.w.z., die niet hierboven voorkomen of op regelmatige wijze met een diakritisch teken gecreëerd kunnen worden) zijn [ʝ] en [ʁ]. Beide worden geschreven met behulp van de dubbele punt boven; in het eerste geval boven (ç~h) → ; in het tweede geval boven (ɹ) → .

Daarnaast bestaan er twee bijzondere letters voor fonemen die alleen in het Zandisch voorkomen: en , de nasale en fricatieve finaal, waarvan de uitspraak afhankelijk is van voorgaande klinker en volgende medeklinker.

                                     

zie ook: Phonology and Orthography of Žan Dzu(en)

andere Čen-Sdvara talen

zie ook: Čen-Sdvara and Ɯruwou languages(en)

Daa Gøng Zu

Daa Gøng Zu onderscheidt [h] van [ʝ~ɣ]. Het eerste foneem wordt geschreven als ; het tweede krijgt een dubbele punt boven: . Het foneem [β] dat niet in het Zandisch voorkomt wordt geschreven als (b) met een dubbele punt boven: . Er zijn geen verdere aanpassingen nodig.

zie ook: Daa Gøng Zu (language)(en)

Kongtzoe talen en dialecten

Er bestaan geen officiële toepassingen van Ptan Bwen voor de Kongtzoe talen en dialecten, maar de meeste noodzakelijke aanpassingen kunnen eenvoudig worden afgeleid van de algemene regels. Talen/dialecten met maximale variatie onderscheiden [h/ɦ] van [ç~x̟] en [ʝ~ɣ̟], en [l] van [ɬ]. Dat laatste onderscheid kan eenvoudig met een dubbele punt boven weergegeven worden: voor [l] en  voor [ɬ] (maar in talen/dialecten die alleen [ɬ] hebben kan ongemarkeerd gebruikt worden). Als in het Daa Gøng Zu worden [h/ɦ] en [x̟] geschreven als en . In de zeldzame gevallen waarin ook [ʝ~ɣ̟] onderscheiden wordt is de meest voor de hand liggende representatie daarvan . De meeste andere fonemen kunnen op dezelfde wijze geschreven worden als in het Zandisch (d.w.z. op standaard wijze), maar voor het Sun dialect is nog een aanvulling nodig voor de emphatische fricatief [z̥ˠ]: . Daarnaast is er een aanvulling voorgesteld voor de medeklinker [ŋʲ] die in de genitief infix van de meeste Kongtzoe talen en dialecten voorkomt: , maar deze letter is nog onofficieel.

zie ook: Phonology of Ghong Zu(en)

Dravisch

Voor het Dravisch zijn geen aanpassingen nodig. Desondanks is er onenigheid over de schrijfwijze van approximanten volgend op andere medeklinkers. Volgens sommige moeten deze als zelfstandige letters geschreven worden, maar volgens de ontwerpers van het Ptan Bwen zijn het glides en moeten ze als zodanig geschreven worden.

                                      

zie ook: Phonology of Draviŋyayadzana(en)

M̃taisturaʒana (Berg-Dravisch)

Syllabische nasalen in het Berg-Dravisch / M̃taisturaʒana worden geschreven door toevoeging van een dubbele punt boven:   . Er zijn geen andere aanpassingen noodzakelijk.

                                     

zie ook: M̃taisturaʒana(en)

overige talen

Voor een groot aantal Ārdratische talen is vastgesteld hoe ze in Ptan Bwen geschreven moeten worden. Meest opvallende ontbrekende taal is het Okratisch. Het Okratisch is weliswaar één van de grootste talen van Ārdra, maar wordt niet in Ptah Nä bestudeerd en slecht begrepen. (Het is met name onbekend hoe het Okratisch uitgesproken behoort te worden en derhalve kan geen Ptan Bwen schrijfwijze vastgesteld worden.)

Westerlings

Het Westerlings heeft het foneem [v] dat niet in het standaard Ptan Bwen voorkomt, en onderscheid [h/ɦ] van [x]. Zoals gebruikelijk in andere toepassing worden die laatste twee geschreven als en  en [v] als . Daarnaast kent het Westerlings een bijzonder grote variatie aan klinkers en tweeklanken.

  • a [ɑ], aa [a], e [ɛ], e [e], o [ɔ], oo [o], oe [u] en uu [y/ʉ̞] worden geschreven conform de standaard:        ;
  • i [ɪ] wordt onderscheiden van ie [i]; respectievelijk  en ;
  • u [ʏ/ɵ̟] en stomme e [ǝ] worden niet onderscheiden in Ptan Bwen en beide geschreven als , en eu [ø/øʏ] als ; en
  • de tweeklanken ei/ij [ɛɪ], ui [ʌy/ɑy], au/ou [ɑu], eeuw [eu] en ieuw [iu] als:     .

                                                 

Bergelmisch

De weergave van het Bergelmisch in Ptan Bwen is een onopgelost probleem. De taal onderscheid [h/ɦ], [x], [ɣ], [ç] en [ʝ], die in standaard Ptan Bwen allemaal met dezelfde letter geschreven worden. Oplossing is niet urgent echter, omdat slechts uiterst zelden Bergelmische woorden of namen in Zandische wetenschappelijke teksten voorkomen. Van de voorliggende voorstellen heeft dat welk gebruik maakt van een aantal digrafen momenteel het meest steun. In dat voorstel worden [h/ɦ] en [ç] als respectievelijk en  geschreven (zoals ook voor andere talen gebruikelijk is) en de overige drie als digrafen met in tweede positie:    voor respectievelijk [x], [ɣ] en [ʝ]. Een alternatief stelt  voor voor [x] en  voor [ç]. Een eventuele keuze tussen deze twee zou afhangen van het voorkomen van de twee fonemen [x] en [ç], maar het is ook mogelijk dat beide uiteindelijk met digrafen geschreven worden. Daarnaast zijn er ook voorstellen die [x], [ɣ], [ç] en [ʝ] allemaal met behulp van letters en diakritische tekens schrijven, bijvoorbeeld:    .

Naast de vijf varianten van kent het Bergelmisch ongeveer dezelfde klinkerrijkdom als het Westerlings, en derhalve ook dezelfde regels voor de weergave daarvan.

zie ook: Bergelmisch

Lon̥

Stemloze nasalen in het Lon̥ worden geschreven met een enkele punt boven. De labio-dentale nasaal [ɱ] wordt geschreven als (dit is vooralsnog de enige uitzondering op de regel dat Ptan Bwen letters ongeacht voor welke taal ze gebruikt worden ongeveer dezelfde klankwaarde hebben). [β] en [f/v] wordt geschreven als respectievelijk (ɸ~f) en (b) met een dubbele punt boven:  en . [ä] en [ɪ] worden geschreven als en , alhoewel ze volgens sommige taalkundigen eigenlijk als en  geschreven zouden moeten worden. Getrilde toon wordt gemarkeerd met een punt boven de klinker-letter.

                                     

zie ook: Lon̥ (language)(en)

Hakurisch

Het Hakurisch onderscheidt [ç] van [h]. Zoals gebruikelijk wordt de eerste geschreven als  en de tweede als . Er zijn geen verdere aanpassingen nodig.

                                          

zie ook: Hakurian(en)

Džoron

Het Džoron onderscheidt [h/ɦ] van [ʝ/ç]. Het eerste foneem wordt geschreven als ; het tweede krijgt een dubbele punt boven: . Het foneem [β] wordt geschreven als (b) met een dubbele punt boven: . Onduidelijk is of en hoe de extra korte klinker /ə̆/ geschreven moet worden. /ə̆/ volgt op woord-finale medeklinkers, maar is ongeschreven in het Džoron zelf en is niet fonemisch. Om die reden is de huidige conventie dat de klank ook niet wordt geschreven in een Ptan Bwen representatie van het Džoron. Echter, omdat het Ptan Bwen bedoeld is een fonetisch schrift te zijn, menen sommige taalkundigen dat /ə̆/ wel geschreven moet worden.

Over de weergave van genasaliseerde klinkers bestaat ook nog onenigheid. De ontwerpers van het Ptan Bwen suggereerden daarvoor de Zandische toonmarkering (punt boven) te gebruiken, maar recentelijk is de smalle (die oorspronkelijk ontworpen is voor de Kongtzoe talen maar nog geen officiele status heeft) min of meer standaard geworden.

zie ook: Phonology of Džoron(en)

Sekipa

Het Sekipa heeft negen klinkers. Hun schrijfwijzes zijn als volgt:

  • a [ɑ], e [ε], é [e], o [ɔ], ó [o] en u [u] worden op standaard wijze geschreven:      ;
  • ë [ɪ] wordt onderscheiden van i [i], en evenals in het Westerlings worden deze twee fonemen geschreven als  en ; en
  • ö [ø] wordt geschreven als .

Er zijn geen verdere aanpassingen nodig.

                                        

zie ook: Sekipa (taal)

Fatardoniaans

Zoals veel andere talen onderscheidt het Fatardoniaans [x] van [h]. Zoals gebruikelijk wordt de eerste geschreven als  en de tweede als . Fatardoniaans heeft acht klinkers, waarvan alleen [ə] en [ø] hier vermelding behoeven. Deze worden geschreven als en . Daarnaast zijn er drie nasale klinkers en vijf tweeklanken. [ɑ̃], [ɛ̃] en [õ] worden geschreven met een punt boven; de tweeklanken [au], [aɨ], [ɑːɨ], [əi], en [ʊɨ] als     .

                                  

zie ook: Fatardoniaans schrift

herkomst van lettertekens

De meeste letters zijn met kleine aanpassingen overgenomen uit het Žan Bwen(en) (met als belangrijkste aanpassing dat niet de rechter verticale lijn, maar de horizontale bovenlijn de verbindingslijn is), maar sommige letters hebben een andere oorsprong. In gevallen waar andere letters (dan Žan Bwen) gekozen zijn is dat omdat de ervaring geleerd heeft dat betreffende Žan Bwen letter door veel (lerende) lezers verwarrend gevonden wordt.

Ptan Bwen oorsprong
Žan Bwen(en)
Žan Bwen
Žan Bwen
Sdvara
Hirama(en)
+ Ptan Bwen
+ Ptan Bwen
Žan Bwen
Sdvara
Sdvara
+ Ptan Bwen
Žan Bwen
+ Ptan Bwen
Hirama
Žan Bwen
Žan Bwen
Sdvara
Žan Bwen
Žan Bwen
Žan Bwen
+ Ptan Bwen
Žan Bwen
Žan Bwen
Žan Bwen
Žan Bwen
Žan Bwen
છ * Hirama
Žan Bwen
Žan Bwen
Žan Bwen
ખ * Hirama
Hirama
2 x Ptan Bwen
gespiegeld Ptan Bwen
ઘ * Hirama
+ Ptan Bwen
*
Žan Bwen (Deze letter is controversieel.)
+ Ptan Bwen
nieuw (Ptan Bwen is afgeleid van abugida's die deze klinker niet schrijven.)
Žan Bwen
Žan Bwen
Ptan Bwen
Žan Bwen
Žan Bwen
Žan Bwen
Hirama

Letters gemarkeerd met * hebben een iets andere (maar nauw verwante) klankwaarde dan de Ptan Bwen afgeleide.